علم روانشناسی به مطالعه و فهم علمی رفتارهای مختلف موجودات زنده، به خصوص انسان، میپردازد. در این تعریف، تمرکز اصلی بر روی رفتار و اجزای گوناگون آن است. به عبارت دیگر، روانشناسی را میتوان به عنوان علمی درباره شناخت رفتار نامید، زیرا موضوع اصلی آن، مطالعه فعالیتها و واکنشهای حیوانی و انسانی در شرایط و موقعیتهای متفاوت است.
مفهوم "رفتار" به آن دسته از حالتها، عادتها، فعالیتها، عملکردها و واکنشهای نسبتاً پایداری اشاره دارد که از انسان بروز میکنند و همواره قابل مشاهده، اندازهگیری، ارزیابی و پیشبینی هستند.
رفتارهای انسانی را میتوان به انواع مختلفی تقسیم کرد، از جمله:
- 1. رفتار شخصی: رفتاری که به طور کامل مربوط به شخصیت فرد است، مانند عادت پوشیدن روزانه رنگ قهوهای یا عادت مسواک زدن سه بار در روز.
- 2. رفتار شغلی: رفتار خاص یا عادتی که فرد در محیط کار و حرفه خود از خود نشان میدهد، مانند شروع کار همیشگی پس از نماز صبح یا تایپ با دو انگشت.
- 3. رفتار تحصیلی: رفتار کودک یا بزرگسال در ارتباط با امور تحصیلی، به عنوان مثال مطالعه درس مورد نظر قبل از تدریس معلم یا خواندن درس با صدای بلند برای یادگیری بهتر.
- 4. رفتار اجتماعی: رفتار فرد در تعاملات بین فردی و رفتارهای اجتماعی، مانند بودن مهربان و احترامگذاشتن در سلام دادن.
در ارزیابی رفتار، باید توجه کرد که رفتار چه کسی، در چه شرایط و موقعیتی و با چه فراوانی و شدتی مورد بررسی قرار میگیرد؛ زیرا تفسیر جامعی از رفتار یک فرد ممکن است زمانی به دست آید که شرایط زمانی و مکانی، موقعیت رویداد رفتاری و ویژگیهای زیستی، ذهنی و روانی فرد را بهطور کامل مورد توجه قرار دهیم.
علاوه بر این، روانشناسی به شاخههای مختلفی تقسیم میشود که در زیر برخی از مهمترین آنها را ذکر میکنیم:
- روانشناسی رشد و کودک: به مطالعه رشد فرد از زمان تشکیل نطفه تا دوران بلوغ و نوجوانی میپردازد. موضوعاتی مانند نقش وراثت و محیط در شکلگیری شخصیت کودک، رشد بدنی، ذهنی، عاطفی، زبانی، اجتماعی، حسی و حرکتی، همچنین روشهای بازی، خودمراقبتی، تقلید و شبیهسازی کودک و نوجوان و تحولات دوران بلوغ در این شاخه از روانشناسی مورد مطالعه و بررسی قرار میگیرد.
- روانشناسی شخصیت: در این شاخه، ابعاد مختلف شخصیت، جنبههای ادراکی، هیجانی، ارادی و بدنی افراد و چگونگی سازگاری فرد با محیط بررسی میشوند.
- روانشناسی اجتماعی: به تعامل فرد و جامعه، قوانین روانی گروهها و سازمانهای اجتماعی میپردازد و در زمین
ههایی مانند استانداردها و هنجارهای اجتماعی، روابط بین گروهی، باورهای عمومی، تشکیل بازخوردها و تغییرات نگرشها و نقش رسانههای جمعی مطالعه و تحقیق میشود.
- روانشناسی بالینی: در این شاخه از روانشناسی، ویژگیهای شخصیتی، اختلالات عاطفی و مشکلات رفتاری افراد با استفاده از ابزارهای روانشناختی بررسی و درمان میشوند.
- روانشناسی مرضی: در این شاخه از روانشناسی، اختلالات عاطفی و رفتاری و بیماریهای روانی مختلف مورد بررسی قرار میگیرند و روشهای درمانی متداول برای حفظ بهداشت روانی ارائه میشود.
- روانشناسی کودکان استثنایی: به مطالعه ویژگیهای جسمی، روانی، حسی، حرکتی، شناختی و اجتماعی کودکان عقبمانده ذهنی، نابینا و نیمهنابینا، ناشنوا و نیمهناشنوا، ناسازگار، مصروع، کودکان معلول جسمی-حرکتی، دانشآموزان مبتلا به اختلال خاص در یادگیری و کودکان و نوجوانان تیزهوش و خلاق میپردازد. این شاخه از روانشناسی همچنین در زمینه علل مختلف معلولیت، راههای پیشگیری از معلولیت و روشهای اصلاح و ترمیم نارساییها و اختلالات رفتاری مطالبی را مطرح میکند.
- روانشناسی تربیتی: به کارگیری اصول، قوانین و یافتههای روانشناسی و شاخههای مختلف آن در حوزه آموزش و پرورش اختصاص دارد. در روانشناسی تربیتی، موضوعاتی مانند روشهای مختلف یادگیری و قوانین آن، فرایند تفکر و اندیشیدن، یادآوری و بهیادسپاری، حافظه و فراموشی، هوش و انگیزش، سنجش و اندازهگیری و کاربرد آزمونهای روانی، نقش معلم و متعلم در انتقال یادگیری، شرایط و موقعیتهای یادگیری، انضباط و پیشرفت تحصیلی مورد توجه و مطالعه قرار میگیرد.
روانشناسی تربیتی و حوزههای آن
همانطور که پیشتر اشاره شد، موضوع اصلی روانشناسی تربیتی یا پرورشی استفاده از قوانین و یافتههای شاخههای مختلف روانشناسی در فرایند آموزش و پرورش است. به عبارت دیگر، هدف اصلی روانشناسی تر
بیتی تمرکز عمیق بر مسائل آموزشی و پرورشی و بررسی عوامل مؤثر بر یادگیری، پیشرفت تحصیلی، سازگاری، تحول ذهنی و روانی و رشد متعادل فرد است.
پایهها یا عوامل اصلی روانشناسی تربیتی
موضوعات، پایهها یا عوامل اصلی روانشناسی تربیتی را میتوان به هفت محور زیر تقسیم کرد:
- 1. قوانین و عوامل مؤثر در فرایند یادگیری
- 2. ویژگیهای یادگیرنده یا دانشآموز
- 3. موضوع یادگیری یا پیام پرورشی
- 4. موقعیت یادگیری یا شرایط انتقال پیام پرورشی
- 5. روشهای تعلیم و تربیت یا انتقال پیام
- 6. ویژگیهای مربی یا انتقالدهنده پیام
- 7. ارزیابی و ارزشسنجی